Son yıllarda kadın sporcularda performansı ve genel sağlığı tehdit eden yeni bir teşhisle tanıştık. Kadın Sporcu Triadı veya Kadın sporcu üçlemesi, son yıllarda tanınan ve etkilerinin ciddiyeti her geçen gün daha iyi anlaşılan bir sağlık sorunudur.
Bu tabloda yetersiz enerji alımı, adet düzensizliği ve osteoporoz riski ile karakterize bir durum söz konusudur. Hatalı diyet uygulamaları genellikle başlangıç faktörü olarak kabul edilebilir.
Erken tanı konulmaz ise geri dönüşümsüz sağlık sorunları oluşabilir. Son yapılan çalışmalar ile aynı tablonun spor yapmayan ancak fiziksel olarak aktif kadınlarda ve sporcu erkeklerde de görüldüğü anlaşılmıştır. Jimnastik, buz pateni ve dayanıklılık koşuları gibi branşlarda yarışan estetik ve kilo kontrolü yüksek sporcu kadınları daha çok etkilemektedir. Güreşçiler ve jokeyler gibi erkek sporcular da düzensiz yeme davranışı ve sağlıksız kilo verme diyetleri içindeyse risk altındadır.
Kadınlarda daha sık ve ciddi görülmesinde kuvvetli sebepler kadınların hormonal özellikleri, fiziki yapı gibi cinsiyet farklılığından kaynaklanan durumları, spora bağlı yaralanmalarda cinsiyete özgü riskleridir. Örneğin kadınlar hormonal farklılıklarından dolayı bağ yaralanmalarına erkeklere oranla daha yatkındır. Yağ oranı düşürücü beslenme seçimlerinde de yetersiz enerji alımı vücudun hormonal dengesini etkilemektedir. Bu durum, aylık kanama periyodları yani menstürasyon döngüsünün bozulmasına yol açar. Menstrüasyonun kesilmesi, östrojen hormonunun kemiklerdeki koruyucu etkisini ortadan kaldırır. Değişen hormonal denge ve diyette yetersiz alınan besin ögeleri, özellikle eksik kalsiyum sonucu kemik mineral yoğunluğunda azalma ile osteoporoz ve stres kırıkları riski 2-4 kat artar.
İlk kez 1992 yılında Amerikan Spor Hekimleri Derneği tarafından tanımlanmış, 2007 yılında tanımı güncellenmiştir.
Özetle güncel tanıma göre ‘Kadın Sporcu Üçlemesi’ denmesinin sebebi şu üç sağlık sorunu bileşenini içermesidir;
1) Yeme bozukluğu olsun ya da olmasın ‘Düşük Enerji Yetmezliği’
2) Menstrüel disfonksiyon (adet döngüsü bozukluğu) ve
3) Düşük kemik mineral yoğunluğudur.
Kadın sporcuların periyodik lisans muayeneleri sırasında kadın sporcu üçlemesi açısından ayrıntılı değerlendirilmesine önem verilmelidir.
Kadın Sporcu Üçlemesi Nasıl Teşhis Edilir?
Sporcu ön muayenesinde şu detaylara önem verilir;
• Menstrüel düzensizlik ve amenore (adet kesilmesi) öyküsü
• Stres kırığı öyküsü
• Yeme ile ilgili sporcu tutumu
• Düşük kalorili diyet öyküsü
• Vücut ağırlığını kaybetme veya bu konuda baskı hissi
• Depresyon öyküsü
•Kişilik yapısı (obsesif veya mükemmeliyetçi vb.)
•Branşa özgü antrenmanlara başlangıç yaşı
•Aşırı antrenman süresi veya aşırı antrenman öyküsü
•Tekrarlayan ve iyileşmeyen yaralanma öyküsü
•Antrenörünün tutumu
Bu detaylar üzerinden ‘Kadın Sporcu Üçlemesi’ bileşenlerini tespit edebilmek için çeşitli tanı araçlarından yararlanılır.
Beslenme öyküsü; Klinik yeme bozukluğu genel sağlığı, aerobik ve anaerobik fiziksel performansı olumsuz etkiler. Örneğin,
– Besin kısıtlama, bazı besin gruplarını almama
– Sık öğün atlama
– Vücut ağırlığı ve kompozisyonu endişesi (özellikle sıklet sporcuları)
– Zayıflama hapları veya laksatif (müshil) kullanımı, kendini kusturma
Vücut kitle indeksinin 17.5 kg/m2’nin altında olması düşük enerji yetmezliğinin kesin göstergesidir. Yeme bozukluklarının tanımlanması için çeşitli tarama anketleri ve mümkün ise psikolog / psikiyatri görüşü istenmelidir. Çalışmalar günlük 30 kcal/kg(yağsız VA) kalori alımının menstrüel fonksiyon düzeni için kritik sınır olduğunu söylemektedir.
Menstrüel öykü;
– Son periyod zamanı, periyodlar arası zaman
– Son sene içerisindeki periyod sayısı (kadınlarda yıllık 10-13 periyod sayısı normal kabul edilir)
– Son sene içinde iki periyod arası en uzun zaman önemli göstergelerdir. 3 ay ve üstü adet görememe düşük östrojen seviyeleri anlamına gelir ve kemik sağlığı için risktir.
Spesifik hormon hastalıkları, polikistik over, seksüel değişiklikler, gebelik durumları gibi detayların dışında amenore ya da oligomenore (adet yokluğu ya da çokluğu) gelişen kadın sporcular için en sağlıklısı Kadın Hastalıkları Uzman doktor takibidir.
Kas-iskelet sistemi öyküsü;
– Stres kırığı problemi oldu mu? Düşük kemik mineral yoğunluğu göstergesidir.
– Ailede osteoporozlu bireyler var mı? Risk durumunu etkiler.
Osteoporoz tanısı için; klinik olarak anlamlı bir kırık varlığı ve düşük kemik mineral içeriği veya düşük kemik mineral yoğunluğu gereklidir. Belli yöntemlerle bakılan Z skoruna göre değerlendirme yine uzman tarafından yapılır.
Kadın sporcuların klinik durumlarını tanımlamak ve risk sınıflaması yapmak, hekimi ve sporcuyu doğru tedavi yaklaşımlarına ulaştıracaktır.
Kadın Sporcu Üçlemesi’ nde erken tanı çok önemli olduğundan halsizlik, yeme problemi ve performans kayıpları gibi şikayetlere önem verilerek hekim görüşü alınması önerilir. Gerekli tedavinin yapılmaması veya geciktirilmesi sporcuda kas-iskelet, kadın hastalıkları, ileri kansızlık başta birçok olumsuz sağlık haline dönüşebilir.
Kadın Sporcu Üçlemesinde Tedavisi
Uzman görüşleri sonucu tedavi ilaçlı veya ilaçsız olabilir. Günümüz başarılı tedavi yaklaşımlarında multidisipliner çalışmanın önemi görülmüştür. Ekipte spor hekimi, spor diyetisyeni, sporcuda yeme bozukluğu varsa psikiyatrist / psikolog, ilaç / takviye danışmanlığında spor eczacısı, sporcunun antrenörü ve gerekli hallerde ortopedist, endokrinolog, egzersiz fizyoloğu bulunmalıdır.
İlaçsız tedavi; beslenmenin ve antrenmanın düzenlemesi, hastanın kadın sporcu üçlemesi hakkında bilgilendirilmesi, sporcunun günlük kalori alımının 45 kcal/kg(yağsız VA) olması hedeflenir.
Tüketilen besin öğeleri ile günlük kalsiyum, demir, çinko, magnezyum, vitamin K, vitamin D, B kompleks vitaminler gibi mikronutrisyon ihtiyacı karşılanamıyorsa takviye kullanılmalıdır.
Doktor ve eczacınıza danışarak uygun takviye kullanım programı oluşturabilirsiniz;
– Kalsiyum 1.500 mg /gün
– Vitamin D 400-800 IU/gün (kanda 70-80 ng/ml değerler için gerekirse doz yükseltilmeli, Vitamin K kombine formlar kemik oluşumunun desteklenmesi için tercih edilmeli, vücutta D vitamin sentezi için sporcular güneş ışınlarından direkt faydalanmalıdır)
– Çinko pikolinat 15-30 mg
– Magnezyum sitrat veya malat formları 300-500 mg / gün (D vitamin sentezinde rol oynar)
– Magnezyum bisglisinat formu depresyon / uykusuzluk problemi olan sporcularda tercih edilebilir.
– Demir takviyesi için doz ve süre bireysel ihtiyaçlara göre belirlenmelidir.
Doğru beslenme ve antrenman programı ile sağlıklı kilo alan, kemik metabolizması ve menstrüel döngüsü normalleşen sporcularda bu yaklaşım yeterlidir. Ancak yanıt alınamayan, tedaviye uyumsuzluğu olan, osteoporoz ve/veya multipl fraktür (çoklu kırık) öyküsü olan hastalar için doktor tarafından ilaç tedavi seçenekleri değerlendirilir.
Not: Ecz. Ayşegül Birlik, uzmanlığı doğrultusunda bu tavsiyeleri vermiştir. Tedavi sürecinize hekiminize danışarak başlamanızı önemlidir.
Kaynaklar:
Arrack MT. Update on the female athlete triad. Curr Rev Musculoskelet Med 2013
De Souza MJ, Nattiv A, Joy E, et al. Female Athlete Triad Coalition Consensus Statement on treatment and return to play of the female athlete triad. Br J Sports Med 2014
Mountjoy M, Sundgot-Borgen J, Burke L, et al. The IOC consensus statement: beyond the female athlete triad—Relative Energy Deficiency in Sport (RED-S). Br J Sports Med 2014
Rogers MA, Appaneal RN, Hughes D, et al
Prevalence of impaired physiological function consistent with Relative Energy Deficiency in Sport (RED-S): an Australian elite and pre-elite cohort, British Journal of Sports Medicine 2021
Jason R.Karp,PhD., Carolyn S.Smith,MD, Running for Women (p.143-151)
